De Noor Roald Amundsen (1872-1928) had als jongen al een droom: ontdekkingsreiziger worden en als eerste de Noordpool bereiken. Na twee expedities (de Belgische Antarctische expeditie en de Noordwestelijke Doorvaart) was het zo ver: hij richtte zijn vizier op de Noordpool. Tijdens de voorbereidingen kwam hij er echter achter dat anderen hem voor waren geweest: zowel Frederick Cook als Robert Peary beweerde de Noordpool te hebben bereikt.
In het diepste geheim paste hij zijn plan aan: hij ging nu richting Zuidpool, in de hoop daar als eerste te arriveren. Zelfs een deel van zijn expeditieleden hoorde pas onderweg van het uiteindelijke doel van deze tocht zuidwaarts. Zijn broer Leon maakte het nieuws bekend tijdens een persconferentie in Oslo op 1 oktober 1910 en via een telegram werd ook Robert Falcon Scott geïnformeerd. Die was met zijn schip de Terra Nova ook onderweg naar de Zuidpool. Scott was aanvankelijk van plan het kalm aan te doen en veel tijd te besteden aan wetenschappelijk onderzoek, maar toen hij hoorde over de koerswijziging van Amundsen zette hij de sokken erin. En zo startte er een historische race naar de Zuidpool, die door Amundsen werd gewonnen: na een barre tocht zagen Scott en zijn reisgenoten tot hun ontzetting de Noorse vlag al op de Zuidpool staan.
Ook de terugtocht verliep voor Scott en zijn mannen rampzalig. Eén van hen, Lawrence Oates, kon als gevolg van gangreen nauwelijks meer lopen. In het besef dat hij de anderen ophield verzocht hij één van hen zijn dagboek aan zijn moeder te geven en met de woorden “I am just going outside and may be some time” verliet hij de tent – om nooit meer terug te keren. Uiteindelijk zouden ook de overgebleven expeditieleden, waaronder Scott zelf, de reis niet overleven. Maanden later werden ze gevonden, en uit het nagelaten dagboek van Scott bleek hoe hun tocht was verlopen. Naar Oates is daarna nog tevergeefs gezocht, maar alleen zijn slaapzak is terug gevonden.
Juist doordat ze de expeditie niet overleefden, kreeg de reis van Scott veel meer aandacht dan de succesvolle tocht van Amundsen, die wel terugkeerde. Scott zelf kreeg een heldenstatus, die pas bij publicatie van het boek Scott & Amundsen van Roland Huntfort in 1979 wat verbleekte: de expeditie was achteraf niet bepaald goed georganiseerd en Scott had een aantal ondoordachte beslissingen genomen.
Opvallend genoeg had Anna de Savornin Lohman, de eigenzinnige freule die vanaf 1902 hoofdredactrice van De Hollandsche Lelie was, in die tijd al een zeer kritische kijk op de expeditie van Scott. Onder de titel ‘Heldhaftigheid’ schreef zij op 26 maart 1913:
“Alle bladen, couranten, tijdschriften, enz., zijn vol van den noodlottigen afloop der Zuidpool-expeditie van Captain Scott. En bovenal deze laatste wordt daarbij steeds verheerlijkt als ‘de’ held bij uitnemendheid. Heeft hij niet tot het laatste toe zijn dagboek bijgehouden? Heeft hij niet, nog stervend, een beroep gedaan op de Engelsche natie, ten behoeve der weduwen en weezen van hem en zijn lotgenooten, en daarmede getoond hoe ook in den dood zijne gedachten niet zichzelf maar anderen golden?
Zeker, dit alles dwingt eerbied af en bewondering. Mannen als Captain Scott en zijn makkers, die de volharding en de wilskracht zóó ver drijven, dat zij geen gevaar, geen ontbering te groot achten om hun doel te bereiken, steken uit als reuzen boven ‘t gros van ‘t kleinzielige menschdom. Daar gaat niets van af. Toch is er m.i. nog een andere zijde van de quaestie ook! Ten eerste rijst de vraag: welk nut, welk practisch doel, hebben deze expedities eigenlijk? Bewijst niet het feit-zelf, dat iedereen Captain Scott ten diepste beklaagt, omdat Amundsen hem tenslotte bleek vóór te zijn geweest aan de Pool hoe niet zoozeer een wetenschappelijke ijver maar wel een persoonlijke eerzucht vóórzit, waar het dergelijke ondernemingen geldt? Maar, in de tweede plaats – en daarop voornamelijk wil ik wijzen – wordt – terwille van den leider der expeditie, – niet vergeten al te veel de m.i. véél grootere ware heldhaftigheid aan den dag gelegd door zijn metgezel Oates? Van dezen laatsten schrijft Captain Scott, met Engelsche pedanterie van uitdrukking, ‘Hij stierf den dood van een gentleman.’ Als men echter verneemt waarin die gentleman-dood bestaan heeft, dan is men geneigd zich af te vragen, of Captain Scott en de twee andere overblijvenden wel even gentleman-like handelden ten zijnen opzichte als Oates het deed wat hen betreft. Immers Oates heeft feitelijk zichzelf van het leven beroofd, om daardoor Scott en de beide anderen een sneller voorwaarts komen mogelijk te maken. In hevige mate lijdend, met half bevroren voeten, was hij een struikelblok geworden op den toch reeds zoo moeilijken tocht, omdat men hem moest meesleepen. Toen bezat hij den zelfverloochening van geheel alléén de tent, die hen in een storm tot verblijf diende, te verlaten, zeggende, ‘Ik zal lang wegblijven.’ Zoo ging hij den ‘blizzard’ in, den vrijwilligen dood in sneeuw en ijs accepteerend, ten behoeve zijner makkers.
Iets meer subliems is niet denkbaar! En klein – schoon in die omstandigheden vergefelijk klein – staat hier tegenover de houding van Captain Scott, die volkomen begreep wat Oates doen ging, en die hem liet gaan, en koelbloedig schreef in zijn dagboek: ‘Hij stierf den dood van een gentleman.’
Dat feit, van hem, den stervende, te hebben laten heengaan in dien sneeuw-dood, dat blijft een vlek op de nagedachtenis van Captain Scott. O, ik herhaal het, in zulke verschrikkelijke ellende is het een alleszins denkbare zwakheid, dat de drie nog op uitkomst hopenden hun eigen leven trachtten te sparen ten kost van hunnen reeds zoo-zwaar-zieken vriend. Maar het is met dat al weer een zooveelste bewijs van de menschelijke onrechtvaardigheid en onnadenkendheid, dat iedereen nu achterna veel meer geïmponeerd wordt door het eenigszins bravoure-achtig dagboekverhaal van den stervenden Captain Scott, dan door dat zwijgend, zonder een enkel woord van zelf-beklag uiten, stoïcijns zich-zelf-offeren van Oates. ‘t Lijk van Captain Scott is gevonden! Dat van Oates niet. Wie zal zeggen welk een naamloos wreeden kamp met den dood deze reeds toen hij de tent verliet stervende ongelukkige heeft moeten voeren, temidden van sneeuw, ijs, storm, en omringd door de gruwelijke eenzaamheid dezer poolstreek, alvorens eindelijk de dood hem verloste!”
Roald Amundsen op de Zuidpool (via www.historiek.net)
De expeditieleden van Scott (tweede van rechts; rechts naast hem staat Oates), via Wikipedia