Afgelopen vrijdag 6 oktober was ik bij een concert van PJ Harvey in Paradiso. Het was een gedenkwaardige avond (Menno Pot in de Volkskrant: “PJ Harvey geeft in het Amsterdamse Paradiso een magisch optreden om nooit te vergeten ★★★★★”). De locatie, het mooiste poppodium van Nederland, droeg daar zeker aan bij. Alleen al de glas-in-lood-ramen boven het podium geven altijd weer een speciale sfeer.
PJ Harvey 6 oktober 2023
Bij het uitlopen van de zaal viel mij voor het eerst een plakkaat achter de mengtafel op, gewijd aan Petrus Hermannus Hugenholtz Jr. (1834 – 1911).
Inmiddels weet ik dat Herman Hugenholtz de grote man was achter de Vrije Gemeente, de vereniging die het gebouw in 1880 heeft laten neerzetten. Hugenholtz kwam uit een beroemde predikantenfamilie en het lag voor de hand dat hij ook dominee zou worden. Hij hield er alleen veel modernere denkbeelden op na dan zijn geloofsgenoten bij de Nederlands Hervormde kerk. Het eind van de negentiende eeuw was een periode van razendsnelle vooruitgang en daar hoorde ook een nieuwe manier van geloven bij. De wonderen uit de bijbel bijvoorbeeld waren wat hem betreft niet zozeer feiten, maar meer bronnen van inspiratie.
Wanneer in de jaren zeventig van de negentiende eeuw moderne dominees als Hugenholtz preekten, bleven veel kerkgangers weg. Zij werden hierin aangemoedigd door de rechtzinnige predikant Abraham Kuyper, die alles op alles zette om de moderne voorgangers weg te pesten (zelf zou hij in 1887 voor een grote kerkscheuring zorgen door een groot deel van de ‘kleine luiden’ mee te nemen naar de Gereformeerde Kerken). In 1878 was het mooi geweest voor Herman Hugenholtz en zijn broer Reinhard en zij stichtten dus de Vrije Gemeente.
Dankzij rijke geldschieters was het geld voor een eigen gebouw – dat nadrukkelijk geen kerk werd genoemd – snel bij elkaar. De Vrije Gemeente kon voordelig een stuk grond kopen aan de Weteringschans, omdat in het gebouw ernaast een gevangenis zat en niemand zin had om op die plek te gaan wonen. De architect was Gerlof Salm, de man die ook verantwoordelijk was voor de gebouwen in dierentuin Artis.
Foto: A. Jager (1880-1883), beeldbank Stadsarchief Amsterdam
Er was plek voor 1500 toehoorders, maar de aantallen bleven ver achter bij de verwachting. Later probeerde de vereniging zich wat meer als een reguliere kerk te profileren. Om die reden werd in 1907 de tekst die je nu nog boven het podium ziet in steen gebeiteld: Soli Deo Gloria (alleen aan God de eer).
In 1965 besloot de Vrije Gemeente het gebouw te verkopen en het zou een hotel worden. Daar kwam gelukkig niets van terecht: het gebouw werd in 1967 door een groep hippies gekraakt. De gemeente besloot vervolgens dat het wel een goede plek zou zijn voor de al langer gewenste huisvesting van nieuwe vormen van jeugdcultuur en zo opende Paradiso op 30 maart 1968 voor het eerst haar deuren.
Bron o.a.: History of the building (in Dutch) (paradiso.nl) / Foto’s GS